Tác giả: GS Trần Văn Thọ (ĐH Waseda, Nhật Bản)
Vietnam net 13/12/2010
Một trong những yếu tố làm cho Nhật thành công trong phát triển kinh tế là ở thời đại nào họ cũng có những quan chức đặt lợi ích của đất nước lên trên hết, luôn tiết kiệm công quỹ trong khi tích cực học hỏi kinh nghiệm nước khác.
Phái đoàn của đại thần Iwakura Tomomi
Nhân đọc bài "Khi công chức thành tín đồ xuất ngoại", tôi nghĩ đến mấy mẩu chuyện về quan chức Nhật Bản thời trước:
Trong một nước còn nghèo, quan chức khi đi tham quan, công du nước ngoài cần có hành động như thế nào? Có lẽ có hai điểm quan trọng. Thứ nhất, phải làm cho người nước ngoài kính trọng mình, qua đó thấy khâm phục, quý mến dân tộc mình. Về điểm này, ngoài sự hiểu biết văn hóa tối thiểu của quốc gia mình thăm viếng để ứng xử đúng phong cách, cần phải cho thấy thái độ học hỏi, làm việc nghiêm túc của mình.
Thứ hai, nếu là đi công du, tham quan do ngân sách nhà nước mình phụ đảm thì dĩ nhiên phải tiết kiệm, phải quý từng đồng ngoại tệ để ít phí phạm vào nguồn lực tài chính ít ỏi của đất nước. Điểm này càng quan trọng đối với một nước phải nhận viện trợ, phải vay mượn nước ngoài.
Tôi xin kể hai câu chuyện về quan chức Nhật Bản liên quan đến điểm thứ hai nói trên. Những câu chuyện này có vẻ khó tin vì có lẽ ít ai có thể tưởng tượng nỗi tinh thần yêu nước qua thái độ tiết kiệm công quỹ một cách triệt để như vậy. Nhưng đây là những chuyện có thật.
Chuyện thứ nhất liên quan đến Phái đoàn Iwakura vào những năm đầu của thời Minh Trị Duy Tân. Năm 1871, chính quyền Minh Trị tổ chức một phái đoàn lớn do đại thần Iwakura Tomomi (1825-1883) dẫn đầu sang Mỹ và một số nước Tây Âu. Đoàn gồm nhiều đại thần (bộ trưởng) và quan chức cao cấp.
Phái đoàn Iwakura có hai mục đích: một là thương lượng với các nước Âu Mỹ sửa đổi lại Hiệp ước bất bình đẳng mà chính quyền trước Minh Trị (thời Edo) bị bắt buộc phải ký kết với Mỹ và một số nước Tây Âu. Hai là tìm hiểu luật lệ, chế độ, phương pháp tổ chức liên quan đến thể chế chính trị, kinh tế tại các nước tây phương để mang về cận đại hóa, kiến thiết đất nước.
Đây là phái đoàn lớn, đi hơn 2 năm (1871-1873), tuy không đạt được mục tiêu thứ nhất nhưng thành công trong mục tiêu thứ hai, đã đóng góp to lớn vào việc canh tân nước Nhật vào cuối thế kỷ 19.
Phái đoàn của đại thần Iwakura Tomomi.
Phái đoàn bắt đầu qua Mỹ. Chuyện kể rằng khi đến New York, đoàn nghỉ chân tại một quán cà phê. Yasuba Yasutomo, một thành viên trong đoàn, gọi nhân viên nhà hàng mang thêm đường, nhưng nhân viên lại mang thuốc lá đến. Ông ta lấy làm lạ nhấn mạnh lại là "tôi gọi đường uống cà phê kia". Nhưng nhân viên nhà hàng vẫn không hiểu. Cuối cùng mọi người mới hiểu ra rằng ông phát âm chữ sugar (đường) thành cigar (thuốc lá) nên nhân viên nhà hàng hiểu sai.
Biết được vậy ông thấy xấu hổ và hết tự tin là mình sẽ đóng góp gì cho phái đoàn nên mới xin đoàn trưởng cho mình trở về Nhật ngay. Yasuba nói: "Chúng ta đi lần nầy là dùng ngân sách nhà nước. Tiếng Anh của tôi thế nầy nếu tham gia đi tiếp chỉ tốn thêm tiền thuế của dân một cách vô ích. Xin cho tôi về để dành tiền dùng cho chuyện có ích hơn". Và ông đã cương quyết quay về Nhật ngay.
Chuyện thứ hai gần đây hơn, mới hơn 50 năm trước.
Vào đầu thập niên 1950 Nhật Bản là nước còn nhận viện trợ và đi vay mượn nước ngoài. Nhưng từ cuối thập niên 1950 kinh tế Nhật phát triển nhanh, trở thành cường quốc kinh tế sau khi trải qua giai đoạn phát triển thần kỳ. Trong những nguyên nhân làm nên thành công kỳ diệu này phải kể đến năng lực, đức độ, phong cách sống và làm việc của các quan chức.
Vào năm 1950, Bộ trưởng Tài chính Ikeda Hayato dẫn đầu một đoàn đại biểu sang thăm Washington, thủ đô của Hoa Kỳ, mục đích để thăm dò dư luận và không khí trong chính trường Mỹ liên quan đến việc trao trả độc lập cho Nhật (lúc đó Nhật còn bị Mỹ chiếm đóng).
Vì đất nước còn khó khăn, phải đi vay mượn nước ngoài, ngoại tệ phải được tiết kiệm để nhập khẩu nguyên liệu phục vụ sản xuất nên đoàn của Ikeda đến Washington phải tìm một khách sạn loại trung bình và 2-3 người phải ở chung một phòng, kể cả Bộ trưởng.
.
Ông Ikeda trong một Hội nghị năm 1958
Phòng của Bộ trưởng Ikeda (ở chung với Miyazawa Kiichi, một quan chức cao cấp bộ Tài chính) cũng rất đơn sơ, không có gì cả ngoài chiếc giường đôi, tiền phòng là 7 USD một ngày (theo hồi ký của Miyazawa). Ban ngày đoàn tiếp xúc với các quan chức và chính khách Mỹ, tối về tập họp tại phòng bộ trưởng pha nước nóng với rượu sake mang theo từ Tokyo vừa uống vừa bàn bạc phương châm chiến lược cho hoạt động ngày hôm sau. Phòng ở khách sạn loại này không có bàn ghế nên mọi người phải ngồi trên giường trò chuyện.
Thời đó tổng sản phẩm trong nước (GDP) bình quân đầu người của Nhật độ 210 USD/năm nên có thể nói bộ trưởng và một quan chức cao cấp ở chung căn phòng với giá bằng 1/30 thu nhập bình quân năm của một người Nhật. (Sau này, vào năm 1960, Ikeda trở thành Thủ tướng, đưa ra chiến lược bội tăng lợi tức quốc gia, mở đầu cho giai đoạn phát triển thần kỳ ở Nhật, và Miyazawa cũng trở thành Thủ tướng trong những năm đầu thập niên 1990).
Quan chức Nhật Bản nổi tiếng là ưu tú vì đã qua đào tạo ở các đại học danh tiếng và phải thi đỗ trong các kỳ thi tuyển nghiêm túc (cần mở ngoặc ở đây là hầu hết quan chức Nhật không ai có bằng tiến sĩ, chỉ tốt nghiệp đại học). Trong thời đất nước còn khó khăn, họ ý thức được sứ mệnh cao cả mà dân tộc giao phó để đem tài năng, trí tuệ đưa đất nước theo kịp các cường quốc.
Câu chuyện của các quan chức giới thiệu ở trên là những điển hình ở các cấp khá cao, nhưng ở những mức độ khác nhau, các tố chất cơ bản của những người ấy có thể nói là khá phổ biến trong giới quan chức ở Nhật nhất là trong những giai đoạn đất nước còn khó khăn, còn ở trong thời kỳ đầu của quá trình phát triển.
Có thể nói một trong những yếu tố làm cho Nhật thành công trong phát triển kinh tế là ở thời đại nào họ cũng có những quan chức đặt lợi ích của đất nước lên trên hết, luôn tiết kiệm công quỹ trong khi tích cực học hỏi kinh nghiệm nước khác.
